Adolescencja jest okresem pomiędzy 11 a 20 r. ż., który dzieli się na etap wczesny i późny z cezurą ok. 16 r. ż.

Charakterystyka okresu dojrzewania
Faza I (11-16 lat)

• niezrównoważenie emocjonalne i zwiększona pobudliwość

• większa rola procesów biologicznych

• zmienność motywacji

• wzrost krytycyzmu

• „anarchia” życia psychicznego, chaos przeżyć i działań

• wewnętrzny konflikt pomiędzy potrzebą bycia dorosłym i samodzielnym, a lękiem przed odpowiedzialnością

• poszukiwanie własnej tożsamości poprzez eksperymentowanie z sobą i innymi oraz poszukiwanie i odrzucanie celów

• rozszerzenie sfery prywatności

• rówieśnicy jako autorytet

• silne napięcie seksualne

Faza II (16-20 lat)

• poszukiwanie wyjścia z chaosu, stopniowe porządkowanie, stawianie celów

• większa rola procesów intelektualnych

• świadome poszukiwanie tożsamości

• spadek napięcia psychicznego

• wrażliwość na niesprawiedliwość, nietolerancję, przemoc

• brak wglądu i krytycznego spojrzenia na siebie

• chronienie własnej niezależności

• plany dotyczące dorosłego życia

Adolescencja jest bardzo ważnym okresem w rozwoju człowieka  i uzyskaniu przez niego dojrzałości. Stawia zatem przed młodym człowiekiem wiele zadań rozwojowych:

• uzyskanie dojrzałej tożsamości

• autonomia, niezależność od rodziców

• wytworzenie nowych, bardziej dojrzałych form kontaktów z rówieśnikami obojga płci

• przyswojenie zachowań społecznych typowych dla danej płci

• zaakceptowanie swojego wyglądu i uzyskanie takiej sprawności ciała, która umożliwi realizację celów

• osiągnięcie niezależności uczuciowej od rodziców i innych dorosłych

• przygotowanie do partnerstwa i życia seksualnego

• przygotowanie do wyborów zawodowych

• uwewnętrznienie systemu wartości, norm moralnych, ideologii

• wytworzenie i dążenie do realizacji pragnienia, by zachowywać się wobec innych sposób odpowiedzialny.

Dorastający, odrywając się od rodziców, przechodzą niezwykle trudny, pełen sprzecznych uczuć i dążeń proces formowania tożsamości. Młodzi u progu późnej adolescencji funkcjonują pod presją społecznych oczekiwań dotyczących dojrzałych zachowań przy jednoczesnym braku pełnej autonomii przyznawanej dorosłym. Z tego m.in. powodu uwikłani są w szereg konfliktów składających się na kryzys dorastania gdy zmiany rozwojowe zmuszają do przewartościowań w celu osiągnięcia dojrzałej tożsamości. Owe przewartościowania wymagają także od dorosłych zmiany wzorców zachowań. Konieczność dokonywania zmian we wzajemnych relacjach choć trudna, jest jednak niezbędna, aby umożliwić pozytywne rozwiązanie kryzysu.

Podstawowe konflikty okresu adolescencji:

• pomiędzy potrzebą samodzielności (pobudzona osiągnięciem dojrzałości płciowej i dużym wzrostem możliwości intelektualnych),  a ograniczeniami narzuconymi przez rodziców i zależność materialną

• pomiędzy potrzebą samodzielności, a lękiem przed odpowiedzialnością

• pomiędzy dążeniem do niezależności, a potrzebą oparcia

• pomiędzy przywiązaniem do rodziców, a rozbudzonym krytycyzmem w myśleniu

• pomiędzy wizjami idealnymi, a realnym obrazem świata, innych ludzi i siebie

• pomiędzy poziomem rozwoju w różnych sferach funkcjonowania („dorosłości” w sferze intelektualnej czy fizycznej towarzyszy jej brak w społecznej czy emocjonalnej).

Rola dorosłych będzie zatem polegała na emocjonalnym wspieraniu dorastającego przez zrozumienie i udzielanie wskazówek dostosowanych do jego możliwości i sytuacji oraz „dawaniu” czasu i miejsca na własne poszukiwania. Realizacja ryzykownych eksperymentów to prawidłowość rozwojowa na pierwszym etapie kształtowania tożsamości – eksploracji, po której następuje drugi – podjęcie zobowiązania, jako podstawa do wejścia w dorosłość.

Wg E. Eriksona rozwiązanie kryzysu dorastania umożliwia osiągnięcie stabilnego i satysfakcjonującego poczucia tożsamości i celu - podejmowania zadań stawianych przez wczesną dorosłość. Uzyskanie poczucia silnej tożsamości decyduje o określeniu siebie jako indywidualnej osoby w kontekście urzeczywistnienia potrzeby samorealizacji, a jednocześnie postrzegania się jako istoty społecznej realizującej cele życiowe w interakcjach z innymi. Aby do tego doszło, niezbędne jest wsparcie procesu formowania tożsamości ze strony znaczących dorosłych, które zrównoważy wpływ negatywnych wzorców (np. mediów), określając ramy poszukiwań, a następnie pomoże w planowaniu i realizacji celów życiowych.

Zagrożeniem wynikającym ze nieprawidłowego rozwiązywania kryzysu tożsamości jest identyfikacja ze społecznie potępianymi i niebezpiecznymi rolami np. na skutek funkcjonowania w niesprzyjającym środowisku. Jednak jej tymczasowe przyjęcie mieści się w ramach prawidłowości rozwojowej, o ile znaczący dorośli, potraktują tę sytuację jako eksperyment i pomogą przezwyciężyć. Poważne problemy polegające na dysfunkcyjnym rozwiązaniu kryzysu dojrzewania pojawić się mogą wtedy, gdy tożsamość negatywna się utrwali (np. w zaburzeniach zachowania), do czego przyczyniają się brak pozytywnego modelowania i emocjonalnego wsparcia w rodzinach (sztywność granic, brak elastyczności, rozmyte granice) oraz etykietowanie przez nauczycieli.

Obszary zagrożenia

• używanie alkoholu i środków psychoaktywnych

• przedwczesne podejmowanie życia seksualnego

• brak poczucia sensu życia i umiejętności konstruktywnego działania (samotność, depresja, próby samobójcze)

• zaburzenia odżywiania

• ucieczki i porzucenie szkoły

• agresja i przestępczość

W okresie adolescencji rodzi się szereg nowych potrzeb i pragnienie zreinterpretowania swojej roli w relacjach z rówieśnikami, a przede wszystkim w rodzinie, co nieuchronnie prowokuje wiele  konfliktów  dotyczących  samodzielności i odpowiedzialności nastolatka, które mogą prowadzić do psychicznej i fizycznej przemocy lub odzwierciedlać się w autoagresywnych zachowaniach dziecka (dotyczy to zazwyczaj I fazy dorastania przypadającej na koniec szkoły podstawowej oraz na gimnazjum) co nie jest obojętne dla opiekunów oraz może prowokować niewłaściwe reakcje w odpowiedzi na zwiększony poziom stresu w rodzinie. Do nich zalicza się usztywnienie norm i zachowań oraz preferowanie dysfunkcjonalnych postaw wychowawczych lub ich wielokrotne skrajne zmiany odzwierciedlające bezradność i lęk rodziny w obliczu wewnętrznych oraz zewnętrznych zmian.

Źródła zagrożenia

• wczesna inicjacja zachowań z grupy ryzyka

• brak sukcesów w szkole

• postępowanie nieadekwatne do ogólnych wymagań (zachowania problemowe, wagary, samookaleczenia)

• przynależność do grupy rówieśniczej zaangażowanej w zachowania ryzykowne/ brak grupy

• autorytarny lub skrajnie liberalny styl wychowawczy w rodzinie; brak emocjonalnej więzi z rodzicami

• przynależność do grup mniejszościowych, środowisko ubogie w możliwości i propozycje (np. ubóstwo)

• aglomeracje wielkomiejskie, wysoka intensywność życia.

Często zachowania problemowe młodzieży mają znaczenie rozwojowe i służą do zamanifestowania lub uzyskania ważnej dla adolescenta wartości:

• działania instrumentalne – ukierunkowane na osiągnięcie celu, który został zablokowany lub wydaje się nieosiągalny przy innej formie działania

• działania manifestujące opozycję – głównie wobec autorytetu dorosłych i konwencjonalnego społeczeństwa, którego normy i wartości są kwestionowane przez młode pokolenie

• działania ukierunkowane na redukcję lęku, frustracji i obaw – związanych z niepowodzeniami szkolnymi lub niemożnością spełnienia oczekiwań dorosłych

• manifestowanie solidarności z rówieśnikami – przejawiające się w pozyskiwaniu poczucia przynależności do grupy rówieśniczej lub doświadczania identyfikacji z nią

• działania zmierzające do zademonstrowania sobie i innym osobom znaczącym ważnych atrybutów własnej tożsamości – działania ryzykowne są sposobem zdobycia wizerunku „silnego mężczyzny”, „równego kumpla”

• zachowania pozwalające na pozorne osiągnięcie wyższego poziomu rozwoju – mające na celu uzyskanie poczucia bycia dorosłym, przez demonstrację niezależności i samodzielności.

Style wychowawcze w rodzinie determinują określone zachowania i postawy adolescentów

Style wychowania w rodzinie		Wzorce zachowań i postaw adolescentów
Autorytarny – nadmierna kontrola, dyrektywność, stosowanie siły, dystans emocjonalny, wysokie i niepodlegajace dyskusji oczekiwania (modelowanie perfekcjonizmu)		Zachowania impulsywne i prowokujące, deficyty  umiejętności społecznych, większe uzależnienie samooceny od opinii innych, postawa buntu i zagrożenie utrwaleniem tożsamości  negatywnej
Permisywny – sprawowanie ograniczonej kontroli, brak konsekwencji w przestrzeganiu dyscypliny i zasad, bliskość emocjonalna, radzenie się lub przyzwalanie, brak wymagań związanych z osiągnięciami		Działania podejmowane bez wyznaczenia celu, brak zainteresowania nabywaniem nowych umiejętności, niższa pewność siebie, zagrożenie przyjęciem tożsamości negatywnej
Odtrącająco – zaniedbujący – brak zainteresowania kontrolą, aktywne odtrącanie lub ignorowanie, brak wszelkich wymagań i wsparcia w rozwoju		Niska dojrzałość poznawcza, społeczna i emocjonalna, wydłużenie okresu tożsamości rozproszonej i wysokie zagrożenie utrwaleniem tożsamości negatywnej
Autorytatywny – silna kontrola sprawowana w sposób niekarzący, nakłanianie do przestrzegania dyscypliny i zasad, brak nadmiernych ograniczeń, bliskość emocjonalna i wsparcie częściej wyrażane niż w innych stylach, wysokie uargumentowane wymagania		Zdolność do samokontroli, umiejętność współpracy, wyższa samoocena, zdolność podejmowania wyzwań, niskie zagrożenie przyjęciem tożsamości negatywnej i brak niebezpieczeństwa jej utrwalenia

Style wychowania można uznać za pochodną uporządkowania systemu rodzinnego. W ten sposób styl autorytatywny byłby odzwierciedleniem relacji między rodzicami a dzieckiem w dobrze funkcjonującej rodzinie, w której:

1. Obowiązują jasne zasady hierarchii i wyodrębnione są granice międzypokoleniowe.
2. Aktualne relacje nie są projekcją przeszłości i wielopokoleniowych przekazów (negatywnych/dysfunkcyjnych rodzinnych mitów i schematów poznawczych).
3. System jest elastyczny w aspekcie: autonomii i niezależności członków rodziny, indywidualnego rozwoju i utrzymania systemu, kontynuacji i adaptacyjnej zmiany w reakcji na wewnętrzne i zewnętrzne stresy (min. wzajemne wsparcie).
4. Panuje elastyczność i szeroki repertuar zachowań w procesie: rozwiązywania problemów, przejścia cyklów życiowych.
5. Komunikacja jest  szczera, jasna i życzliwa (klarowne inf. zwrotne i pozytywne wzmocnienia).

Tak zdefiniowana właściwa struktura i sposób funkcjonowania rodziny bezpośrednio wskazuje na postawy i relacje umożliwiające skuteczne wspieranie adolescenta w procesie kształtowania tożsamości. Nie oznacza to oczywiście, że stosunki będą bezkonfliktowe, a jedynie, że konflikty zostaną konstruktywnie rozwiązane przy wzajemnej akceptacji istotnych różnic.

Systemowe spojrzenie na relacje rodzinne może tłumaczyć także regresje nastolatka do wcześniejszych faz rozwoju tożsamości i wyjaśnić motywację przyjęcia oraz utrwalenia tożsamości negatywnej. Jeśli bowiem system jest dysfunkcyjny i zmiana zagraża homeostazie, zaburzenia w rozwoju dorastającego można by potraktować jako swego rodzaju „akt poświęcenia się” nastolatka dla rodziny, która podtrzymuje symptom w imię zachowania stabilności. Może być też tak, że nastolatek uwikłany w koalicje przeciw jednemu z opiekunów, dążąc do autonomii, będzie chciał się wyzwolić z układu, co wywoła ostry opór zagrożonego tym rodzica. Spowoduje to przewlekły konflikt, nieustające kłótnie i nadanie nastolatkowi negatywnej etykiety, która może doń przylgnąć i ukierunkować do przyjęcia postaw destrukcyjnych.

Kryzys adolescencyjny jako taki nie ma destrukcyjnego wpływu na relacje w rodzinie jako systemie, jednak może ujawnić dysfunkcje rodziny wyrażające się w nieodpowiednich reakcjach uniemożliwiających dostosowania się do cyklu rozwojowego. Dzieje się tak, gdy niektórzy rodzice nie potrafią zaakceptować odrzucenia przez dorastającego zasad obowiązujących dzieci (zmiana rozwojowa nastolatka może np. sprowokować matkę do walki z wszelkimi przejawami dorosłości dziecka, z którym tworzyła koalicję przeciw ojcu, co  usztywni dysfunkcyjny wzór relacji powielany następnie w każdej konfliktowej sytuacji, blokując restrukturalizacje rodziny).

Relacje między nastolatkiem a rodzicami zależą od zjawisk leżących u podłoża systemu, szczególnie zaś związane są z zasadami hierarchii. Większość najpoważniejszych problemów z kształtowaniem tożsamości bierze się właśnie z dysfunkcyjnej hierarchii, którą mogą wyrażać następujące problemy:

• podwójna, niespójna hierarchia;
• walka rodziców o przejęcie władzy i odpowiedzialności;
• przekazanie odpowiedzialności dzieciom lub innym osobom (np. dziadkom);
• istnienie koalicji międzypokoleniowych.

Nastolatki żyjące w takich rodzinach nie mają dużych szans na wypracowanie satysfakcjonujących relacji i pozytywne rozwiązanie kryzysu tożsamości, co pozwoliłoby osiągnąć społeczną oraz emocjonalną dojrzałość.

W okresie adolescencji kontakty z dorosłymi zaczynają schodzić na dalszy plan, a ich miejsce częściej zajmuje grupa rówieśnicza.

Wciąż jednak relacje rodzinne stanowią podstawę w procesie formowania tożsamości, kolejne miejsce zajmują związki z rówieśnikami, następnie zaś z nauczycielami, które pełnią ważną rolę socjalizacyjną – postawy nauczycieli wspierających adolescentów kształtują adekwatną samoocenę i poczucie sprawstwa, wpływając na motywacje i uelastycznienie schematów poznawczych  ułatwiają osiągniecie dojrzałej tożsamości. Powinni zatem dostarczać klarownych informacji zwrotnych i wspierać w procesie dokonywania wyborów (np. przez pozytywne wzmocnienia), uznając prawo do popełniania błędów. Przede wszystkim zaś umiejętnie podsuwać wzorce, oraz konsekwentnie,  niedyrektywnie, modelować.

Kryzys dojrzewania może przebiegać niezauważalnie, w bezproblemowy sposób, prowadząc do osiągnięcia dojrzałej tożsamości, jeśli spełnione są m.in. następujące warunki determinujące relacje dorosłych z adolescentem:

1. System rodziny rozwija się dynamicznie w sposób adaptacyjny przez renegocjacje zasad m.in.

a)   wychowania, które z autorytatywnego staje się bardziej partnerskim w etapie moratorium,

b)   o ile dorastający nie cierpi na zaburzenia na tle organicznym np. ADHD, upośledzenie itp.

2. Nauczyciele chcą i mogą wypełniać stawiane im zadania – podsuwanie wzorców, modelowanie, emocjonalne wspieranie, współkształtowanie poczucia sprawstwa, odkrywanie zasobów ucznia itp.

3. Środowisko szkolne nie jest dotknięte rażącą patologią

4. Zostaną nawiązane i utrzymane dobre relację miedzy szkołą a domem.

Literatura

1. Bardziejewska, M. (2005). Okres dorastania. Jak rozpoznać potencjał nastolatków. W: A. I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa. Gdańsk: GWP.
2. Bardziejewska, M,. Brzezińska, A., Hermanowski, Sz. (2007). Osiągnięcia i zagrożenia dla młodzieży okresu dorastania. W: Brzezińska A, Hornowska E. (red.), Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
3. Butwicka A., Zalepa A., Gmitrowicz A. (2010). Autoagresja nastolatków. Klinika Pediatryczna, Vol 18 No 3.
4. De Barbaro M. (1999). Struktura rodziny. W: De Barbaro B. (red.), Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Kraków: Wydawnictwo UJ.
5. Schaffer R. H. (2006). Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość. Kraków: Wydawnictwo UJ.