Elżbieta Klebaniuk
Gimnazjum nr 17 we Wrocławiu
W dzisiejszym świecie, w którym większość ludzi żyje pomiędzy dążeniem do rozwoju a pragnieniem wygody, dostrzega się rosnącą skłonność do wiary, że możliwe jest życie bez cierpienia i istnieje cudowny sposób, który pozwoli raz na zawsze rozwiązać wszystkie problemy. Każdy człowiek w swoim życiu doznaje wahań nastroju, które mogą oscylować pomiędzy skrajnym smutkiem a najgłębszą radością życia. Cały wachlarz uczuć i emocji jest nierozerwalnie wpleciony w nasze życie. Również smutek, pomimo tego, że generalnie uważany jest za symbol niepowodzenia, za coś nieprzyjemnego, powinien być akceptowany jako uczucie ludzkie, normalne i często występujące. Człowiek chory na depresję, doświadcza inny typ smutku. Smutek ten nie mieści się w normie ludzkich doświadczeń. Jest głębszy, nieproporcjonalny do wywołujących go bodźców, trwa dłużej, a jego reperkusje są głębsze we wszelkich aspektach ludzkiej osoby: jej pracy, nauce, relacjach społecznych. Smutek człowieka w depresji to poczucie niemocy i wewnętrznego przepełnienia męką. Jego intensywność jest tak duża, że wywołuje uczucie absolutnej bezradności, gdyż obejmuje całość funkcjonowania człowieka. To fizyczne i psychiczne zniechęcenie o wielkiej głębi. Niektórzy ludzie przeżywają na przemian dwa skrajne stany: manii charakteryzującej się intensywnym i nieadekwatnym uczuciem podniecenia i euforii oraz depresji (głęboki smutek i przygnębienie). Tak więc obok depresji jednobiegunowej (tylko smutek i przygnębienie), występuje depresja dwubiegunowa (na przemian przygnębienie i euforia). Rzadko zdarza się, że ludzie przechodzą jedynie jednorazowy atak depresji, wracają do zdrowia i nigdy więcej nie doświadczają ostrych objawów tej choroby. U dwóch trzecich pacjentów depresja powraca. Niektórzy między nawrotami choroby mogą normalnie funkcjonować, ale wielu z nich ma gorszy nastrój, a inne objawy słabną, jednak nie mijają.
„Depresja to zespół symptomów nastroju danej osoby, którym towarzyszą inne związane z nimi objawy, a które występują razem w określonym okresie czasu.” Zgodnie z DSM-IV depresję dzielimy na:
-
zaburzenia afektywne jednobiegunowe (bardziej rozpowszechnione, chory cierpi jedynie na okresowe depresje)
-
zaburzenia dwubiegunowe (występują zarówno okresy manii, jak i depresji)
-
inne zaburzenia nastroju (spowodowane ogólnym stanem zdrowia lub działaniem substancji psychoaktywnych)
Objawy depresji:
1.Psychologiczne:
*Smutek i rozpacz. Często właśnie te objawy są najbardziej bolesne i wyraźne. Oprócz smutku chory może odczuwać wewnętrzną pustkę, rozczarowanie; bywa ponury, załamany lub przygnębiony. Około 40% osób doświadcza irytacji i frustracji. W takich przypadkach nawet drobny problem lub rozczarowanie może spowodować załamanie lub wybuch gniewu.
*Niska samoocena. Człowiek w depresji czuje się bezwartościowy, brakuje mu pewności siebie, uważa, że nie potrafi sprostać stawianym mu wymaganiom, nienawidzi siebie.
*Apatia to brak motywacji do działania, unikanie kontaktów z ludźmi, ograniczony poziom aktywności i porzucenie wielu spraw, w które było się zaangażowanym.
*Problemy w relacjach z innymi. Ludzie w depresji zazwyczaj są bardzo wrażliwi na krytykę i odrzucenie. W obecności innych są skrępowani, mają wrażenie, że nie pasują do towarzystwa i czują się samotni. Nie potrafią bronić swojego zdania, wyrażać opinii, uczuć i przekonań, nie potrafią prosić ani odmawiać. Takie problemy są częste również wśród zdrowych ale w depresji nasilają się lub występują jako objaw u tych, którzy wcześniej nie mieli z tym problemu.
*Poczucie winy. Chorzy odczuwają żal, obwiniają siebie za swój stan i kłopoty dotykające innych (np. rodzinę), mają wyrzuty sumienia z powodu swojej choroby. Takie przeświadczenie działa niszcząco.
*Negatywne myślenie. Myśli i spostrzeganie świata przez osobę depresyjną są skrajnie negatywne i pesymistyczne. Te zaburzenia są objawem i zarazem przyczyną depresji, mają też ogromny wpływ na przedłużanie i nasilanie stanu depresyjnego.
*Myśli samobójcze są bardzo częste w depresji. Chociaż większość ludzi nie wprowadza tych myśli w czyn należy traktować je bardzo poważnie. Odzwierciedlają one pesymistyczne, pozbawione nadziei widzenie przyszłości.
2.Objawy biologiczne:
*Zaburzenia snu: trudności z zasypianiem, wczesne budzenie się, budzenie się w środku nocy, nadmierna senność.
*Zaburzenia apetytu takie jak nagły wzrost lub spadek apetytu oraz wyraźną zmianą wagi ciała.
*Zanik popędu seksualnego.
*Zmęczenie i brak siły nawet po wypoczynku.
*Anhedonia. Niezdolność do odczuwania przyjemności, brak ochoty do życia.
3.Inne objawy:
*Trudności w koncentracji uwagi i zaburzenia pamięci krótkotrwałej.
*Hipochondria. Chory odczuwa silny niepokój o stan swojego zdrowia, pomimo, że padania nie potwierdzają istnienia choroby.
*Nadużywanie alkoholu lub środków psychotropowych w celu łagodzenia doświadczanego w depresji bólu. Może to spowodować pogłębienie się depresji.
*Nadwrażliwość emocjonalna, objawiająca się silną reakcją emocjonalną na drobne frustracje. Chorzy często płaczą i są poirytowani.
*Gwałtowne wahania nastroju (charakterystyczne dla depresji dwubiegunowej).
*Niepokój. Około 60% osób z depresją odczuwa silny niepokój (napięcie, nerwowość, zamartwianie się, pobudzenie). Niepokój może towarzyszyć choremu nieustannie lub przybierać formę ataków paniki.
*Napady paniki to nagłe i gwałtowne epizody silnego dyskomfortu fizycznego i psychicznego (przyspieszone bicie serca, krótki oddech, zawroty głowy, skłonność do omdleń, mrowienie w palcach, bóle w klatce piersiowej, poczucie nadciągającego nieszczęścia, panika, strach przed chorobą psychiczną i utratą kontroli nad sobą.
Według Becka za powstawanie depresji odpowiedzialna jest sfera poznawcza funkcjonowania człowieka. Zachowanie jednostki jest według niego wyznaczane przez typ informacji, jaka do niej dociera z zewnątrz, oraz przez to, jak ona tę informację przekształca i interpretuje. Patologia występuje wtedy, gdy zaistnieje rozbieżność pomiędzy postrzeganiem i stanem obiektywnym, a sposób interpretowania generuje odpowiednie emocje. Zaburzenia są więc wynikiem nieracjonalnych schematów pojawiających się pod postacią automatycznych myśli, które zawierają interpretację zdarzeń, własnego zachowania, przewidywanie konsekwencji oraz końcową ocenę własnej osoby.
Depresyjne schematy są wynikiem traumatycznych wydarzeń, powtarzanych negatywnych osądów dotyczących osoby czy powtarzania depresyjnych modeli prezentowanych przez rodziców lub inne osoby z otoczenia. Taki zakłócony w dzieciństwie schemat może być używany przez większą część życia, a aktywizuje się pod wpływem sytuacji trudnej podobnej do tej, która go wywołała. Podstawowym schematem depresji jest tzw. triada poznawcza, czyli negatywny pogląd na siebie, świat i przyszłość. Ta kombinacja negatywnych poglądów utrzymywana jest dzięki zniekształceniom poznawczym, takim jak:
-
arbitralne wnioskowanie- dochodzenie do konkluzji, które nie mają uzasadnienia w rzeczywistości (np. „czytanie myśli”, tj. odgadywanie ich treści u innych ludzi), lub są nawet niezgodne z istniejącymi faktami;
-
selektywne abstrahowanie- koncentrowanie się na szczegółach wyjętych z kontekstu i interpretowanie na ich podstawie całego wydarzenia, przy jednoczesnym ignorowaniu innych, bardziej widocznych i ważnych cech sytuacji;
-
nadmierna generalizacja- przekonanie, że pojedyncze negatywne zdarzenia będą się ciągle powtarzać w przyszłości;
-
wyolbrzymianie i minimalizowanie- błędy w ocenie ważności i wielkości; tendencja do niedoceniania własnych pozytywnych stron i osiągnięć oraz wyolbrzymianie błędów i niepowodzeń;
-
personalizacja- tendencja do odnoszenia zewnętrznych wydarzeń do własnej osoby, nawet jeżeli nie ma podstaw do spostrzegania takiego związku;
-
absolutystyczne, dychotomiczne myślenie- tendencja do plasowania wszystkich przeżyć w dwu opozycyjnych kategoriach (np. święty i grzesznik, mądry i głupi); w przypadku opisu samego siebie stosowanie ekstremalnie negatywnych kategorii.(patrz Grzesiuk, 1995)
Stres, depresja i ich konsekwencje dotykają coraz częściej dzieci i młodzież. Szacuje się, że na świecie cierpi na depresję 8-10% dzieci i młodzieży. Ich choroba często pozostaje nierozpoznana, bo dzieci w depresji zwykle nie eksponują smutku. Najczęstszymi objawami są anhedonia i rozdrażnienie. Niezdolność do radości może dotyczyć wszystkich aspektów życia; większość dzieci w depresji zamyka się w sobie i we własnych czterech ścianach. Młodzi ludzie odsuwają się od przyjaciół, nie mają chęci do życia, są znudzeni, zmęczeni, nic ich nie interesuje. Często występują u nich również inne objawy depresji.
W latach 1995-2000 liczba samobójstw wśród nastolatków wzrosła o 600%. (J. Preston, 2003) Choroba ta dotyka już 340 mln ludzi na całym świecie, tj. około 10 % ogółu populacji. Objawy depresji odczuwało w jakimś okresie swojego życia 13% mężczyzn i 21% kobiet (R.C.Carson, 2003).
Szkoła kładąc wielki nacisk na zwiększanie osiągnięć edukacyjnych i przyswajanie wiadomości i propagując nastawienia rywalizacyjne potęguje strach przed porażką, uważany za główną przyczynę wyobcowania, problemów z efektywnością komunikacji interpersonalnej i niektórych objawów depresyjnych (Zorraquino, 2002).
Nie można jednak obarczać systemu szkolnego całą winą za doświadczanie obniżonego nastroju i zaburzeń afektywnych przez uczniów. Także przemiany w otaczającym świecie, niepokoje rodziców oraz rozluźnienie więzi rodzinnych i społecznych sprzyja powstawaniu zaburzeń afektywnych.
Wobec rozprzestrzeniania się depresji jako zjawiska dotykającego coraz szerszych kręgów społecznych nie sposób nie zadać sobie pytania, co robić, żeby radzić sobie z tym problemem. Aktywność nauczycieli powinna koncentrować się na profilaktyce, a w przypadkach skrajnych należy pamiętać, że można liczyć na pomoc wyspecjalizowanych instytucji. Pomoc w leczeniu depresji świadczą psychologowie i terapeuci pracujący w Poradniach Psychologiczno- Pedagogicznych, Poradniach Zdrowia Psychicznego, Ośrodkach Interwencji Kryzysowej, gabinetach prywatnych, itp.
Nie można jednak czekać, aż problem dojrzeje do formy, w której niezbędna jest pomoc specjalistów. Depresja nie jest stanem, który łatwo zmienić. Jej leczenie jest trudne i długotrwałe. Stąd tym większa odpowiedzialność spoczywa na nauczycielu. O czym powinien on wiedzieć, żeby tej odpowiedzialności sprostać?
Nauczyciel powinien przede wszystkim pamiętać, że niepowodzenia szkolne ucznia uważane są zarówno za przyczynę i konsekwencję depresji. Uczeń, który doznaje porażki, który powtarzając klasę lub czując się tym zagrożony, nie radzi sobie z wymaganiami, przeżywa silny, długotrwały stres. W dodatku czuje się odpowiedzialny za przykrość, jaką sprawia rodzicom, obawia się o swoje dalsze losy, czuje się gorszy od kolegów, traci wiarę w swoje możliwości. W związku z tym traci szacunek do samego siebie, unika kontaktów z kolegami, wycofuje swoje społeczne zaangażowanie. Zmniejsza się poziom jego aspiracji, uważa się za niezdolnego do wykonania czynności, które normalnie wykonywał. Odczuwa lęk przed szkołą i niemożność sprostania wymaganiom, co może prowadzić do unikania sytuacji postrzeganych jako zbyt trudne by stawić im czoło np. wagarowania, symulowania choroby itp. To wszystko wywołuje – i nie można się temu dziwić – negatywne oceny ze strony nauczyciela i dezaprobatę, która jest dla ucznia depresyjnego szczególnie bolesna. Utwierdza go bowiem w przekonaniu, że jego niskie mniemanie na własny temat jest zasadne. I tu koło się zamyka.
Co więc może zrobić nauczyciel, żeby przerwać to błędne koło i pomóc uczniowi?
-
rozpoznać powody niepowodzeń szkolnych ucznia i podjąć środki zapobiegające im
-
nawiązać współpracę z rodzicami, informować o swoich niepokojach, wskazać możliwości uzyskania profesjonalnej pomocy psychologicznej,
-
otoczyć ucznia opieką w szkole
-
wzmacniać wiarę w siebie ucznia, stwarzać możliwości potwierdzenia jego mocnych stron i kompetencji, zachęcać do pokonywania trudności dbając, aby stawiane wymagania na obecnym etapie nie były zbyt trudne (konieczna jest obserwacja ucznia, aby nie kierować się tylko możliwościami z czasu przed wystąpieniem zaburzenia)
-
udzielać życzliwego wsparcia, okazać zrozumienie dla trudności, omawiać trudności, postępować życzliwie, ale konsekwentnie
-
wzmacniać motywację do pracy (nagradzać wysiłek, stosować motywujące formy pracy, umacniać poczucie bezpieczeństwa ucznia i unikać działań mogących je obniżać np. nadmiernej krytyki, głośnych odpowiedzi na forum klasy itp.)
-
przekazać uczniowi odpowiedzialność za jego uczenie się
-
propagować techniki i sposoby efektywnego uczenia się
-
pozwolić wyrażać uczucia, obawy, nie tłumić frustracji, rozmawiać
-
nie zarażać swoim stresem
-
dzielić się humorem
Jak widać zadania, które stoją przed nauczycielem są bardzo liczne i niełatwe do wykonania. Tym bardziej świadomość ich wagi, skali problemu i potrzeby jego rozwiązania może pomóc ich w realizacji. Mądrość i zaangażowanie nauczyciela wydają się tutaj bardzo ważne.
Bibliografia
1.John Preston „Pokonać depresję” GWP Gdańsk 2003
2.Jose Collados Zorraquino „Depresja u dzieci i młodzieży” ESPE Kraków 2002
3.Robert C. Carson i inni „Psychologia zaburzeń” GWP Gdańsk 2003
4.Czesław Cekiera „Ryzyko uzależnień” Towarzystwo naukowe KUL Lublin 1994
5.Lidia Grzesiuk (red.) „Psychoterapia” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1995
